Artykuły

Celem systemu oświatowego państwa pruskiego było wychowanie obywatela na swoje zapotrzebowanie. Nie było miejsca na inny system wartości, inny patriotyzm. Skoro język polski usuwano z sądów, czy urzędów, a imiona z nazwiskami i nazwy miejscowości zniemczano, nie mogło być dla niego miejsca także w szkołach. Każdy nauczyciel był państwowym urzędnikiem. Polscy wychowawcy nie mogli więc należeć do polskich organizacji. Tych bardziej opornych przesiedlano w głąb kraju, aby nie mogli mieć wpływu na wychowanie młodych Polaków. Wspierający niemieckiego „ducha” na Pomorzu mogli z kolei liczyć na nagrody.

Od 1873 roku obowiązywał nakaz nauczania wszystkich przedmiotów w języku niemieckim. Polski tolerowano wyłącznie na lekcjach religii i śpiewu. Zmieniło się to w 1901 roku, co zapoczątkowało strajki szkolne w Wielkopolsce, na Śląsku, Kaszubach i Kociewiu. Kolejna fala protestów uczniów oraz ich rodziców przetoczyła się przez zabór pruski w latach 1906–1907. Na Pomorzu strajkowano we wszystkich powiatach. Przodowały powiaty kartuski i starogardzki. Najdłużej strajkowano w Somoninie, bo od października 1906 do czerwca 1907 roku. Strajki przebiegały w sposób podobny. Przed zajęciami z religii uczniowie wręczali nauczycielom pisma od rodziców, w języku polskim i niemieckim, z prośbą o nauczanie katechizmu w języku polskim i zakazem uczestniczenia w lekcjach po niemiecku. Następnie dzieci rozpoczynały lekcję pozdrowieniem „Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus” oraz odmówieniem modlitwy po polsku. Na zadawane po niemiecku pytania odpowiadały w języku rodzimym lub wymownie milczały, wzorując się tym samym na głośnym proteście we Wrześni. Zdarzało się niszczenie niemieckich podręczników, darcie na strzępy lub wrzucanie do stawów. Szacuje się, że w strajku uczestniczyło około 75 tys. uczniów z 800 szkół (spośród 1100 w całym zaborze pruskim). Jak napisał jeden z uczestników strajku we Wrześni: „My z Tobą Boże rozmawiać chcemy, lecz »Vater unser« nie rozumiemy i nikt nie zmusi nas Ciebie tak zwać, boś Ty nie Vater, lecz Ojciec nasz”.

Rodzice protestujących uczniów słali listy do biskupa chełmińskiego i papieża. Na list, który dotarł do Watykanu, odpowiedział ks. Adam Sapieha (1867–1951), późniejszy kardynał i metropolita krakowski, pełniący funkcję rzeczoznawcy do spraw Kościoła polskiego pod zaborem rosyjskim. Jak wspominał poseł do parlamentu niemieckiego Bernard Chrzanowski (1861–1944), odpowiedź przyszła w maju 1907 roku: „Pochwalając niezłomną wierność narodu polskiego dla Kościoła, zapewniając, że Ojciec św. nie zapomina o  jego potrzebach, zalecało pismo »spokój i rozwagę, które do rozwiązania spraw najtrudniejszych tak bardzo się przyczyniają«”. Strajki, tak jak ten z Wrześni, poruszyły opinię publiczną. Wyrazem tego było wsparcie udzielone przez noblistę, Henryka Sienkiewicza, który opublikował w krakowskim „Czasie” list otwarty do cesarza Wilhelma II. Jak podkreślał pisarz, „straszne, głęboko niemoralne i  nie dające się niczem usprawiedliwić są takie ustawy, na które odpowiedzią jest płacz tysiąców bezbronnych dzieci. Szkoła, a  w  niej nauczyciel w  Królestwie Pruskiem nie jest przewodnikiem, który dziecko polskie oświeca i prowadzi do Boga, ale jakimś bezlitosnym ogrodnikiem, którego urzędowym obowiązkiem jest zdrową polską latorośl przemocą przerobić choćby na krzywą i skarlałą płonkę niemiecką. I oto z każdym rokiem więcej w tych szkołach łez, więcej świstu rózeg, więcej męczeństwa”. O strajkach informowała też prasa. O proteście w Starej Kiszewie pisano w „Gazecie Toruńskiej”: „Jest bowiem pomiędzy naszymi gospodarzami duch silny i wytrwały, który ani gróźb, ni kar się nie lęka, przeciwnie – odwołują się do sądu względem rozstrzygnięcia tych spraw, mimo, że wiedzą, iż się na większe koszta narażają. Lecz hasłem tych walecznych: »Za wiarę i prawa swoje!«”.

Prusacy byli nieugięci. Uczniów karano dodatkową pracą, a nawet karami cielesnymi. Mimo że przymus szkolny obejmował dzieci w wieku do 14 lat, to wydłużano go, wiedząc, że skomplikuje to sytuację w rodzinach, ponieważ uczące się dzieci nie mogły pójść do pracy, aby poprawić byt rodziny. Strajkujących uczniów nie przyjmowano do gimnazjów, usuwając ze szkół także i tę młodzież, której rodzeństwo protestowało. Surowo karano też rodziców – grzywnami, wyrzucaniem z pracy na państwowych posadach, usuwaniem ojców piastujących funkcje społeczne. U niepłacących grzywien karę egzekwował komornik.

Strajk nie spowodował reformy systemu nauczania pod zaborami. Wiele pomorskich rodzin w efekcie protestów ucierpiało finansowo. Z drugiej jednak strony, protesty w obronie rodzimego języka były kolejnym doświadczeniem polskich patriotów. Strajkująca młodzież w okresie odzyskiwania niepodległości wchodziła w dorosłość ze świadomością znaczenia wydarzeń z lat 1918–1920. Wcześniejsi uczniowie, teraz już z bronią w ręku, walczyli w Powstaniu Wielkopolskim i wojnie polsko-bolszewickiej, broniąc w sierpniu 1920 roku Warszawy i całego kraju przed radziecką nawałą.